Warszawa – Śladami Warszawskiego Getta
Dystans: 7 kilometrów
Szacowany czas przejścia: 3,5 godz.
Start: Pozostałości Muru Getta, Sienna 55/Złota 62
Stacje na szlaku:
- POZOSTAŁOŚCI MURU GETTA, ul. Sienna 55, ul. Złota 62
- SZPITAL DZIECIĘCY BERSOHNÓW I BAUMANÓW, ul. Sienna 60 / ul. Śliska 51
- CHMIELARNIA, ul. Twarda 42
- KAMIENICE I MUR GETTA, ul. Waliców i Pereca
- MOST MIĘDZY “MAŁYM” A “DUŻYM” GETTEM, skrzyżowanie ulic Chłodnej i Żelaznej
- CAFE BAR PARAGRAF, Al. Solidarności 84
- SĄDY NA LESZNIE, Al. Solidarności 127
- CZEŚĆ, ul. Grzybowska 2
- ULICA PRÓŻNA
- ULICA NALEWKI I WEJŚCIE DO OGRODU KRASIŃSKICH, ul. Stare Nalewki
- POMNIK BOHATERÓW GETTA I MUZEUM HISTORII ŻYDÓW POLSKICH POLIN, Plac Bohaterów Getta Warszawskiego
- UMSCHLAGPLATZ, ul. Stawki 5/7 i 10
- BUNKIER ANIELEWICZA, ul. Miła / Dubois
- CRAFT BEER MURANÓW, ul. Andersa 23
Celem szlaku jest zapoznanie zarówno mieszkańców Warszawy jak i turystów z unikalną i dramatyczną historią ludności żydowskiej w trakcie niemieckiej okupacji lat 1939-1945 XX wieku. Splata się ona nierozerwalnie z dziejami miasta, które w dotychczasowym kształcie praktycznie przestało istnieć po upadku Powstania Warszawskiego jesienią 1944 r.
W dzisiejszej Warszawie możemy znaleźć pojedyncze obiekty będące świadkami tego dramatycznego czasu. Będąc mieszkańcem miasta nie można mijać ich obojętnie czy udawać, że nic wyjątkowego się tu nie stało. Świadomy mieszkaniec, prowadząc codzienne życie, powinien wiedzieć o historii poszczególnych miejsc i podchodzić do nich z szacunkiem.
Miejsca piwne na szlaku stanowią zdecydowaną mniejszość i w zamyśle mają stanowić krótki przystanek na odpoczynek podczas poznawania miejsc związanych z tragiczną historią Warszawskiego Getta. Pamiętajmy, że chwila przy szklance piwa wiązać się może z refleksją i przemyśleniem pewnych spraw, które mogą ulec przewartościowaniu w zetknięciu z tak dramatyczną historią.
Szlak opracowany został przez Michała “Docenta” Marandę, fascynata rzemieślniczego piwa i historii. Zainteresowania piwne realizuje prowadząc od przeszło dekady stronę PolskieMinibrowary.pl poświęconą polskiemu piwu i małym browarom. Natomiast sprawy Zagłady Żydów podczas niemieckiej okupacji, a w szczególności temat obozów zagłady poruszył w pracy magisterskiej “Nazistowskie obozy zagłady. Opis i próba analizy zjawiska” (na stronie .pdf do pobrania).
Opisy miejsc historycznych opierają się na wpisach z polskiej Wikipedii oraz z serwisu warszawa1939.pl. Wszystkie zdjęcia (prócz tych z podanym źródłem) są autorstwa Michała ‘Docenta’ Marandy.
Redakcja: Paweł Leszczyński.
Jeśli zauważysz błędy lub masz jakieś konstruktywne uwagi do naszego projektu, koniecznie daj nam znać!
Wprowadzenie:
Historia Warszawy nierozerwalnie związana jest z dziejami ludności żydowskiej. W roku 1939 w stolicy Rzeczpospolitej mieszkało prawie 360 tysięcy Żydów, co stanowiło 1/3 ogółu ludności miasta. Po Nowym Jorku było to największe skupisko ludności żydowskiej na świecie. Kres tej społeczności przyniosła niemiecka okupacja. Utworzone w październiku 1940 r. getto obejmowało terytorialnie 3,4 km2 w centralno-północnej części Warszawy. Teren ten odgrodzony był od reszty miasta trzymetrowym murem. Na tym względnie niewielkim obszarze zgromadzono w szczytowym okresie kwietnia 1941 r, około 450 tysięcy Żydów. Nieludzkie warunki panujące w getcie czyli przepełnienie, a przede wszystkim głód (racja żywnościowa na osobę wynosiła do 400 kalorii dziennie) spowodowały śmierć 92 tysięcy osób. W lipcu 1942 r., zgodnie z realizacją tzw. Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (Endlösung der Judenfrage), rozpoczęła się tzw. Wielka Akcja (Grossaktion Warschau) . W przeciągu dwóch miesięcy wywieziono przez tzw. plac przeładunkowy (Umschlagplatz) 75% ogółu ludności getta czyli ok. 300 tysięcy ludzi. Stacją docelową był, oddalony o 105 km na północny wschód od Warszawy, obóz w Treblince (SS-Sonderkommando Treblinka), gdzie ludzie ci zostali zamordowani w komorach gazowych zaraz po przyjeździe.
Po akcji likwidacyjnej pozostawiono północną cześć getta, gdzie nadal przebywało ok 60 tys. Żydów, przeważnie ludzi młodych pracujących w zakładach produkcyjnych, tzw. szopach. W styczniu 1943 r. podczas kolejnej wywózki do Treblinki nastąpił pierwszy zbrojny opór. Na 19 kwietnia 1943 r. Niemcy wyznaczyli datę ostatecznej likwidacji getta. Żydzi zorganizowani w dwie główne organizacje bojowe (ŻOB i ŻZW) stawili opór, a ich walka trwała do połowy maja. 16 maja wysadzona przez Niemców została Wielka Synagoga na ul. Tłomackie, co miało być symbolem końca dzielnicy żydowskiej w Warszawie. Wypalony, opustoszały teren byłego getta poddany został systematycznej rozbiórce. W lecie 1943 na tym terenie założony został obóz koncentracyjny dla Żydów (Waffen-SS Konzentrationslager Warschau), których zadaniem było prowadzenie prac rozbiórkowych na ternie byłego getta. Obóz został zdobyty 5 sierpnia w trakcie Powstania Warszawskiego, wyzwolono 348 Żydów, w większości przywiezionych z zagranicy. W wyniku likwidacji warszawskiego getta uległo całkowitemu zniszczeniu ok. 12% ówczesnej zabudowy miasta, głównie w jego centralno-północnej części.
1. POZOSTAŁOŚCI MURU GETTA
ul. Sienna 55, ul. Złota 62
Fragmenty muru tzw. “małego getta” wyznaczające jego granice. Zachowały się wskutek wyłączenia tego terenu z getta w trakcie Wielkiej Akcji w sierpniu 1942 r.
Ulica Sienna 55 – w tym miejscu granicę getta wyznaczał, istniejący już przed 1940, mur pomiędzy posesjami Sienna 53 i 55. Ma ok. 3 metrów wysokości, znajduje się w nim ubytek po dwóch cegłach, które w 1989 zostały przewiezione do Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie (w tym muzeum można również obejrzeć kopię tego fragmentu muru).
Przechodząc przez podwórze w kierunku południowym trafiamy na drugą pozostałość na ulicy Złotej.
Ulica Złota 62 – murem getta jest fragment ściany przedwojennego budynku o wysokości ok. 6 metrów. Pojedyncze cegły pochodzące z tego fragmentu muru trafiły do Muzeum Historii Holocaustu Yad Vaszem w Jerozolimie oraz do muzeów w Houston i Melbourne.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Pozostając na ul. Siennej możemy podziwiać przedwojenny wygląd ulicy między numerami 41 a 55. Aby obejrzeć frontową fasadę kolejnego obiektu, należy przejść kilkadziesiąt kroków na ul. Śliską w kierunku północnym.
2. SZPITAL DZIECIĘCY BERSOHNÓW I BAUMANÓW
ul. Sienna 60 / ul. Śliska 51
Wybudowany w roku 1878 z funduszy Majera i Chaji Bersohnów oraz Salomona i Pauliny Baumanów z przeznaczeniem leczenia dzieci żydowskich. W latach 1905–1912 w szpitalu pracował jako pediatra Janusz Korczak. Od lutego 1942 pracownicy szpitala, w tajemnicy przed Niemcami, brali udział w badaniach naukowych nad chorobą głodową w warszawskim getcie. W sierpniu 1942 przeniesiony w rejon ul. Stawki, we wrześniu zlikwidowany wraz z tysiącem pacjentów i personelem, których wywieziono do obozu w Treblince.
Po zakończeniu wojny, w latach 1946–1950, po odbudowie, w zabudowaniach szpitalnych mieściła się siedziba i mieszkania pracowników Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Następnie z powrotem dostosowano go do potrzeb medycznych, lokując w nim szpital dla dzieci chorych zakaźnie.
Obecnie przeznaczony przez samorząd Warszawy na Muzeum Getta Warszawskiego.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Kieruj się kilkadziesiąt kroków na wschód i wypatruj Domu Wędkarza.
3. CHMIELARNIA
ul. Twarda 42
Chmielarnia
Strona lokalu na Facebooku
Liczba kranów: 16
Lista piw: ontap.pl
Typ kuchni: tajsko-nepalska
Godziny otwarcia:
Poniedziałek-piątek: 11–22
Sobota: 12–23
Niedziela: 12-22
Jeden z pierwszych wielokranów po lewej stronie Wisły, powstał na fali “stołecznego odrodzenia piwnego” wiosną 2013 roku. Usytuowanie w piwnicach Domu Wędkarza nadaje mu oryginalności. Niewątpliwym wyróżnikiem jest, ciesząca się uznaniem, kuchnia przygotowywana osobiście przez Nepalczyków.
To w Chmielarni po raz pierwszy pojawiły się (prócz klasycznych 500 i 330 ml) pojemności 250 ml i 125 ml, z czego ta ostatnia używana w “piwnych deskach”. Małe pojemności już na stałe weszły do oferty najlepszych wielokranów, pozwalając na testowanie różnych piw bez obaw, że myśli zagłuszy nam w głowie szum.
Latem na pobliskim skwerku uruchamiany jest ogródek z dodatkowymi czterema kranami. Mimo, że znajduje się w Śródmieściu, ulica Twarda leży poza głównymi szlakami komunikacyjnymi. Dzięki temu jest zadziwiającą oazą spokoju w środku miasta. Warto usiąść i nieśpiesznie poobserwować.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Skieruj się na północ ul. Twardą i, po przekroczeniu ul. Prostej, obejdź budynki, które masz naprzeciw siebie i przed budynkiem mennicy skręć w prawo, do ul. Pereca, budynki na ul. Waliców są w zasięgu wzroku. Można podjechać jeden przystanek na ul. Żelaznej autobusem 157 (Sienna-Norblin).
4. KAMIENICE I MUR GETTA
ul. Waliców / Pereca
Fragment miasta, gdzie częściowo zachowała się zabudowa czasów getta, jednocześnie związana z browarniczymi tradycjami.
Już w 1763 przy Walicowie funkcjonowały dwa browary: Anny Raubach i Henryka Grodke. W ciągu kolejnych 20 lat cała okolica została rozparcelowana i nabrała charakteru przemysłowo-rolniczego: w najbliższym sąsiedztwie działało 10 browarów i cegielnia. W 1854 r., na parceli między ulicami Żelazną, Grzybowską, Waliców i Ceglaną, powstał duży browar Junga, rozbudowany z istniejącego od 1824 browaru Kazimirusa. Po śmierci Hermana Junga zakład przy Walicowie zlikwidowano, a w 1919 r. przedsiębiorstwo prowadzone przez syna Hermana, Seweryna, weszło w skład firmy Haberbusch i Schiele Zjednoczone Browary Warszawskie Spółka Akcyjna.
Waliców 11 – zachowany mur budynku należącego do dawnego browaru Hermana Junga. Stanowił granicę getta od listopada 1940 do sierpnia 1942.
Waliców 10, 12 i 14 – kamienice z lat 1910–1914 wpisane w 2018 do rejestru zabytków.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Idź 5 minut na północ ul. Waliców, potem na ul. Chłodnej skręć w lewo aby dojść do skrzyżowania z ul. Żelazną.
5. MOST MIĘDZY “MAŁYM” A “DUŻYM GETTEM”
skrzyżowanie ulic Chłodnej i Żelaznej
W tym miejscu znajdował się jeden z symboli Getta Warszawskiego – drewniany most zbudowany nad ulicą Chłodną, udostępniony mieszkańcom getta 26 stycznia 1942 r.
W grudniu 1941 z getta został wyłączony odcinek ulicy Chłodnej pomiędzy ulicami Wronią i Żelazną. Jedynym połączeniem pomiędzy obiema częściami zamkniętej dzielnicy pozostawał wąski przesmyk skrzyżowania Żelaznej z Chłodną. W styczniu 1942 roku, pomiędzy kamienicami Chłodna 23 i 26, wzniesiono drewniany most. Wysoka na dwa piętra konstrukcja, do której z każdej strony prowadziły pięćdziesięciostopniowe schody, była największą z czterech pieszych przepraw mostowych, jakie powstały na terenie getta. Most, zaprojektowany przez niemiecką firmę Schmied i Muentzermann, został sfinansowany przez Radę Żydowską. Nazywany był przez mieszkańców getta “mostem westchnień” gdyż mogli z niego zobaczyć niedostępną dla nich część Warszawy. Rozebrany po Wielkiej Akcji w sierpniu 1942 r.
W roku 2011 na miejscu mostu powstała Kładka Pamięci – pomnik w formie instalacji artystycznej projektu Tomasza Leca.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Idź na północ ul. Żelazną, potem skręć w prawo w Al. Solidarności. Czas przejścia ok. 10 minut. Można też podjechać komunikacją miejską: najpierw autobus 157 (Chłodna-Wola Ratusz), potem dowolny tramwaj (Wola Ratusz – Kino Femina).
6. CAFE BAR PARAGRAF
Al. Solidarności 84
Cafe Bar Paragraf
Strona lokalu na Facebooku
Liczba kranów: 2
Typ kuchni: przekąski
Godziny otwarcia:
Poniedziałek-piątek: 9–23
Sobota: 15–23
Niedziela: Zamknięte
To miejsce jest referencyjnym lokalem powstałej w PRL-u kategorii “Bar Kawowy”. Uruchomiony w latach 60. XX wieku, jest jednym z nielicznych ostańców tego typu na gastronomicznej mapie miasta. Prowadzony od początku lat 90., po przejęciu od spółdzielni Społem, przez Pana Adama.
Do picia oczywiście kawa z ciśnieniowego ekspresu plus wachlarz mocniejszych alkoholi. Z piw warto sięgnąć po lanego Belfasta czyli ciemnego lagera, który w początkach lat 90. był symbolem aspiracji polskiego piwowarstwa w kierunku wyspiarskiego stoutu, dostępnego w pojawiających się wtedy Irish Pubach. Dla tych, co koniecznie muszą spróbować “krafta” – są butelki.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Gmach Sądów znajduje się naprzeciwko.
7. SĄDY NA LESZNIE
Al. Solidarności 127
Gmach Sądów Grodzkich mieszczących się przy ówczesnej ul. Leszno został oddany do użytku w czerwcu 1939 r. Był to wówczas największy budynek sądowy w Europie. Z uwagi na spełniane funkcje gmach Sądów nie został w listopadzie 1940 włączony do getta warszawskiego. Stał się miejscem spotkań ludzi z obu stron muru getta – dostęp do budynku mieli zarówno Żydzi (od strony ulicy Leszno), jak i Polacy (od strony ulicy Białej). Dzięki temu możliwe były ucieczki z getta oraz przemyt żywności i lekarstw.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Wsiądź w dowolny tramwaj kierujący się na południe z przystanku Kino Femina 09. Wysiądź na następnym przystanku Hala Mirowska i idź w kierunku przedwojennych hal na południe. Za halami skręć w lewo na wschód do parku i idź ok. 200 metrów aleją Drzewieckiego. Za placami zabaw skręć w prawo na południe w kierunku Placu Grzybowskiego.
8. CZEŚĆ
ul. Grzybowska 2
Cześć
Strona lokalu na Facebooku
Liczba kranów: 9
Lista piw: ontap.pl
Typ kuchni: przekąski
Godziny otwarcia:
Poniedziałek-czwartek: 16–24
Piątek-sobota: 16–01
Niedziela: 16-24
Niewiele lokali w centrum Warszawy może pochwalić się prawdziwie “sąsiedzką” atmosferą. Zaglądają tu przede wszystkim stali bywalcy ale przypadkowi goście są oczywiście mile widziani. Przyczynia się do tego niewątpliwie fakt, że za barem zawsze spotkamy któregoś z właścicieli – Piotrka lub Kubę. To już prawdziwa rzadkość w stołecznych wielokranach.
Na kranach nie brakuje nowości od polskich browarów rzemieślniczych, serwowanych w proporcjonalnie wycenionych pojemnościach 500, 300 i 200 ml. Co jakiś czas urządzane są tu huczne imprezy, na czele ze sławnymi już dwudniowymi urodzinami czy “sylwestrową domówką”. Bezpretensjonalnie i bezpośrednio, zawsze z dobrą muzyką spod znaku psychobilly i niekonwencjonalnego rocka.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Idź w kierunku południowym na Plac Grzybowski, następnie skręć na placu w lewo na wschód w ul. Próżną.
9. ULICA PRÓŻNA
Unikalne miejsce w samym centrum Warszawy gdzie przetrwała obustronna zabudowa ulicy dawnego getta.
W listopadzie 1940 r. zachodnia część ulicy na odcinku pomiędzy Zielną a placem Grzybowskim znalazła się w granicach warszawskiego getta. Została z niego wyłączona kilka miesięcy później, w marcu 1941, po przesunięciu przez Niemców granicy getta w tym rejonie na plac Grzybowski oraz linię ulic Bagno i Wielkiej.
Zbudowane pod koniec XIX wieku kamienice zostały w 1987 wpisane do rejestru zabytków. Trzy z nich zostały wyremontowane w latach 2013-2014. Kamienica Majera Wolanowskiego znajdująca się od strony Placu Grzybowskiego ciągle czeka na odrestaurowanie.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Skorzystaj z komunikacji publicznej. Idź w kierunku wschodnim do ul. Zielnej i wejdź do metra (ze stacji Świętokrzyska do stacji Ratusz-Arsenał – 1 przystanek) albo idź do ul. Marszałkowskiej a następnie na północ do ul. Królewskiej. Stamtąd dowolny tramwaj na północ (Królewska-Metro Ratusz-Arsenał – 2 przystanki). Kolejna stacja jest po wschodniej stronie zabytkowego budynku Arsenału przy ul. Długiej.
10. ULICA NALEWKI I WEJŚCIE DO OGRODU KRASIŃSKICH
ul. Stare Nalewki
Nalewki stanowiły główną ulicę żydowskiej Dzielnicy Północnej, zwanej też dzielnicą nalewkowsko-muranowską. Współczesna ulica Stare Nalewki jest zachowanym odcinkiem dawnej ulicy Nalewki. W latach 1940–1943 znajdował się on poza terenem warszawskiego getta ale wiodła do niego usytuowana przy zbiegu z ulicą Świętojerską brama. 19 kwietnia 1943 o świcie przez tę bramę na teren getta wkroczyły oddziały niemieckie oraz kolaborujące z nimi oddziały łotewskie i ukraińskie pod dowództwem Ferdinanda von Sammern-Frankenegga, napotykając zbrojny opór bojowników żydowskich. To wydarzenie było początkiem powstania w getcie warszawskim. Po upadku powstania północna część ulicy należąca do getta została całkowicie zburzona przez Niemców.
W grudniu 1953 r, ulica otrzymała nazwę Bohaterów Getta, w roku 2019 zmieniona na Stare Nalewki (współcześnie nazwę Nalewki nosi niewielka ulica znajdująca się 100 metrów na zachód od historycznych Nalewek, pomiędzy ulicami: Ludwika Zamenhofa i Stanisława Dubois. Przebiega ona w miejscu w którym przed wojną biegła ulica Gęsia).
Na ulicy zachowała się przedwojenna brukowa nawierzchnia, a także tory tramwajowe pochodzące z pierwszego okresu budowy miejskiej sieci tramwajowej w Warszawie o historycznej szerokości 1525 mm. Oryginalna jest też barokowa brama wejściowa do Ogrodu Krasińskich.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Idź na północ do ul. Świętojerskiej, po czym skręć w lewo na zachód. Przejdź przez skrzyżowanie z al. Andersa, kierując się ciągle na zachód ul. Anielewicza. Czas przejścia ok. 10 minut. Możesz też ze skrzyżowania podjechać jeden przystanek autobusem 180 (z Muranów do Nalewki-Muzeum).
11. POMNIK BOHATERÓW GETTA I MUZEUM HISTORII POLIN
Plac Bohaterów Getta Warszawskiego
W XIX wieku na tym terenie mieściły się Koszary Artylerii Koronnej (nazwane później Koszarami Wołyńskimi). W dwudziestoleciu międzywojennym urządzono tam więzienie wojskowe. Od sierpnia 1942 r., do końca funkcjonowania getta, w budynku dawnych Koszar przy ul. Zamenhofa 19 swoją drugą i ostatnią siedzibę miał warszawski Judenrat czyli Rada Żydowska.
Pierwszy pomnik autorstwa Leona Suzina, odsłonięty w 1946 r., symbolizuje włazy do kanałów, które były wykorzystywane przez żydowskich bojowców w czasie powstania w getcie. Drugi, większy, z roku 1948, jest autorstwa Natana Rapaporta i składa się z dwóch płaskorzeźb Walka oraz Pochód na Zagładę wkomponowanych w monument wykonany ze skandynawskiego bazaltu, który miał służyć do budowy pomników zwycięstwa Adolfa Hitlera. Po wojnie zamówiony przez Niemców bazalt został odkupiony przez szwedzkie organizacje żydowskie.
W roku 2013, naprzeciwko pomników, otwarto Muzeum Historii Żydów Polskich dokumentujące wielowiekowe dzieje tej mniejszości w naszym kraju.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Idź kilkadziesiąt kroków ul. Karmelicką w kierunku północnym do ulicy Stawki.
12. UMSCHLAGPLATZ
ul. Stawki 5/7 i 10
Teren ramp kolejowych, wraz z przyległymi magazynami, przed 1939 r. stanowił Dom Składowy Miejskich Zakładów Zaopatrywania Warszawy. W grudniu 1940 r. część tego terenu, któremu Niemcy nadali nazwę Umschlagplatz (Plac Przeładunkowy), przejęła specjalna instytucja niemiecka Transferstelle (Urząd Transferu), która kontrolowała oficjalną wymianę handlową pomiędzy dzielnicą zamkniętą, a stroną „aryjską”. Zamawiane do getta towary były dostarczane na rampę kolejową na Umschlagplatz, gdzie Niemcy wyznaczyli granicę celną getta.
Od 22 lipca 1942 budowle kolejowe, rampy, gmach szkół powszechnych oraz pozostałe obiekty znajdujące na tym terenie zaczęły być wykorzystywane jako miejsce do selekcji, przetrzymywania i załadunku Żydów przed wywózką do obozu zagłady w Treblince. Tzw. Grossaktion Warschau (Wielka Akcja) była częścią ogólnej Einsatz Reinard (Akcji Reinhardt) czyli projektu eksterminacji ludności żydowskiej na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
Od 22 lipca do 21 września 1942 r. z getta do Treblinki wywieziono ok. 300 tys. ludzi, czyli 75% ogółu jego mieszkańców. W roku 1943, w trakcie likwidacji getta, przez Umschlagplatz przeszło ponad 40 tys ludzi kierowanych do Treblinki oraz obozów zlokalizowanych na lubelszczyźnie: Majdanka, Trawnik i Poniatowej.
Do dziś zachowały się znajdujące się naprzeciwko siebie budynki szkół powszechnych. W tym, w którym znajdowała się siedziba komendy oddziału SS nadzorującego deportacje znajduje się teraz Wydział Psychologii UW (nr 5/7). Z kolei na tyłach budynku szkolnego przy nr. 10 zachował się mur stanowiący granicę Umschlagplatz.
W roku 1988, w przeddzień 45. rocznicy wybuchu powstania w getcie, odsłonięto pomnik projektu Hanny Szmalenberg i Władysława Klamerusa. Symbolizuje on otwarty wagon kolejowy.
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Idź na wschód ul. Stawki po czym skręć w prawo w ulicę Dubois.
13. BUNKIER ANIELEWICZA
ul. Miła / Dubois
W czasie powstania sztab Żydowskiej Organizacji Bojowej znajdował się przy ul. Miłej 29, zaś po jego wykryciu przeniósł się do schronu przy Miłej 18. Był to duży, dobrze wyposażony w broń i żywność bunkier, z doprowadzoną wodą i elektrycznością, zbudowany pod kamienicą zniszczoną we wrześniu 1939 r. Należał do osób z żydowskiego półświatka (tzw. czompów) dowodzonych przez Szmula Aszera.
8 maja 1943 r. bunkier, w którym znajdowało się ok. 300 osób, został otoczony przez Niemców i kolaborujące z nimi oddziały Ukraińców. Część ludzi (głównie cywile) poddała się po wezwaniu Niemców i opuściła bunkier. Żołnierze ŻOB-u, którzy pozostali w środku, próbowali podjąć nierówną walkę, jednak Niemcy zaczęli wpuszczać do środka gaz. W tej sytuacji ok. 120 bojowników popełniło zbiorowe samobójstwo.
Zasypany bunkier stał się jednocześnie zbiorowym grobem, gdyż po 1945 r. przy Miłej 18 nie przeprowadzono prac ekshumacyjnych. W 1946 z inicjatywy Centralnego Komitetu Żydów Polskich z gruzów okolicznych domów w miejscu, w którym znajdował się bunkier, usypano kopiec (nazwany Kopcem Anielewicza).
WSKAZÓWKI DOTARCIA DO KOLEJNEJ STACJI
Podążaj dalej ulicą Dubois, która stanowi przedłużenie ulicy Miłej.
14. CRAFT BEER MURANÓW
ul. Andersa 23
Craft Beer Muranów
Strona lokalu na Facebooku
Liczba kranów: 16
Lista piw: ontap.pl
Typ kuchni: hot-dogi, burgery
Godziny otwarcia:
Poniedziałek-czwartek: 15–24
Piątek-sobota: 15–1
Niedziela: 15-23
Otwarty w 2017 roku lokal mieści się w jednym ze zbudowanych tu w latach 50. XX wieku socrealistycznych domów. Mamy tu zatem dwa w jednym – komunistyczną architekturę lat powojnia i nie dający o sobie zapomnieć podskórny klimat żydowskiej Dzielnicy Północnej, a potem tzw. “dużego getta”. Miejsca pamięci znajdują się zaledwie kilka-kilkanaście minut piechotą stąd.
Sam lokal należy do większych powierzchniowo wielokranów w Warszawie i ma dwa poziomy. Latem rozstawiane są na zewnątrz krzesła i stoliki. W ofercie wybór piwnego rzemiosła zarówno z Polski jak i zagranicy, zarówno w formie lanej jak i butelkowej. Jest też prosecco, cydry, czy coś mocniejszego.
Jeśli spacer stał się inspiracją dla poszukiwania bardziej szczegółowych informacji, zapraszamy pod następujące adresy w internecie:
- Getto Warszawskie w Wikipedii
- Wpisy o Getcie Warszawskim na stronie Żydowskiego Instytutu Historycznego
- Muzeum Getta Warszawskiego
- Zdjęcia z Raportu SS-Gruppenführera Jürgena Stroopa „Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje” w Archiwum IPN
- Internetowa Baza Danych Getta Warszawskiego